رقص تواماً و بیواسطه در درون موسیقی حیات و تحول یافته است. در سرزمین آذربایجان، از دیرباز رقص با معنی و مضمون و در عین طراوات و دارا بودن جنبه حماسی و قهرمانی خود در مراسم پیش از شكار مبارزه و در نهایت پیروزی و قدردانی از خدایان طبیعت و شكستن طلسمها اجرا میشده است. در دورانی كه انسانها، آفتاب، ماه، باد، آتش، آب، خاك درختان و حیوانات را مقدس میشمردندو ستایش میكردند به رسم پرستش و نیایش و عبادت طی مراسمی دست به انجام حركات موزون میزدند. ستایش و حرمت آتش در شرق و بویژه در آذربایجان اهمیت زیادی داشت. آتش مظهر روشنایی‌گرما، محو كننده تاریكی بود. و به این اعتبار در ستایش قدرت آتش با انجام حركات موزون با موسیقی، جشنهای خود را انجام میدادند. براین اساس است كه نقشهایی ایجاد شده بر صخره های قوبوستان (نام محلی در نزدیكی شهر باكو در جمهوری آذربایجان) اهمیت حركتهای موزون در نزد مردمی كه در حد 0-8 هزار سال پیش میزیسته اند را نشان میدهد.
تكامل تدریجی رقص از گردش موزون و پریدن از آتش تا انجام مراسمی با فرمهای بدیع، حركات ظریف، پانتومیم و تقلید و نقل، راه درازی را پیموده است. این سلسله از حركات بامعنا،مفهوم و مضمون شكار، كمین، ردیابی، رماندن، گرفتن وجنگیدن و با تمثیلهایی چون فرا رسیدن بهار،بیداری طبیعت، كاشت، برداشت، برداشت محصول، باغ چینی، صید ماهی، كومه سازی و در نهایت درحركات موزون پهلوانی و حماسه های با شمشیر كوراوغلو، با سینه ای فراخ، با نگاهی به دوردست، مغرورو گاه آرام، گاه تند، پایكوبان، با پرشها و جهشهای سریع و نشانی از مهارتهای جنگی، باریتم تند طبل ها، به اوج میرسد.
زندگی مردم آذربایجان از دیرباز با رقص عجین بوده است. تاریخ انواع حركات موزون در آذربایجان از نظر فرم و نحوه اجرا،به صورت انفرادی یا دسته جمعی، اعم از مردانه یا زنانه و تعداد ایفاكنندگان بقدری متنوع و مبسوط است كه در فرهنگهای تركی، كردی، ارمنی، گرجی و … با نامهای گوناگون تبلور یافته و در بسیاری از موارد حركات موزون فرهنگهای مختلف در پایه مشترك و در جزئیات باهم تفاوت دارند. با این حال میتوان صدها نوع از حركات موزون را بنابه نام محل یا فرد شهیر، مفهوم زبانی، نحوه اجرا بصورت حركات موزون غنایی و لیریك پهلوانی و حماسی، مراسمی كمید و … تقسیم بندی كرد
رقص لیریك: یاللی، شالاخو، اوزون دره، تره كمه، واغزالی، سیندیرما، توراجی، گولوم آی،قیتقیلدا، آلما، لاله، دستمالی، یئری- یئری
رقص پهلوانی و جنگی: قزاقی، قفقازی، لزگی، قایتاغی، كوراوغلونون قایتارماسی، كوراوغلونون باغیرتیسی، میصری، زوتی- زوتی، زنجیر توتماق، تار آباسی
رقص مراسمی: كوسا- كوسا، آذربایجان، میرزهیی، آسماكسمه، آغیرقاراداغی و ….
توضیح درباره فرم و نحوه اجرای تمامی انچه ذكر شد در این مقاله نمیگنجد و تنها به اشارتی كوتاه و به تفكیك از هر كدام بسنده میشود.
یاللی: از رقص ریشه دار و باستانی است كه در فرهنگهای آذربایجانی، كردی، ارمنی گرجی، و برخی دیگر از فرهنگهای آسیای مركزی بطور گستردهای رواج دارد. ظاهراً اشعار حكیم نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین، در توصیف حركتهای پای ایفاگر- به مانند گردش زخمه بر چنگ – به یاللی میباشد:
یاللی با مشایعت نوازندگان سورناودهل در صفی طولانی، دست در دست، با دستمال یا چوبی در دست رهبر صف، بصورت جمعی اجرا میشده است. تحول یاللی و گستردگی نحوه اجرای آن به صدها گونه آهنگ و طرح انجامیده كه از آن میتوان به انواع زیر اشاره كرد:
چولاغی، اوچ آددیم، دونه یاللی، قازقازی، كوچه ری، ائل یاللیی، ایكی ایاق، قالادان قالایا، شه رانی، قالیئی، چوپ چوپو، و …
یاللی در دو نوع بصورت رقص مستقل و حركات موضوعی بصورت تاترونمایش – هك در حین رقص موتیفهای قهرمانی و روحیات ایلی، جوانی و چابكی خود را مییابد- اجرا میشود كه دوزیاللی، سییاقوقو، ته نزهره و عرفانی از این قسم است.
از یاللی در قسمتی از اپرای كوراوغلو ساخته ئوزیر حاجی بیگوف در قسمتی از اپرای نرگس ساخته مسلم ماقامایف در قسمتی از باله گلشن ساخته سلطان حاجی بیگوف در اثری به نام یاللی ساخته جهانگیر جهانگیروف، در قسمتی از باله قوبوستان كولگهلری ساخته قاراقارایف و آهنگسازان روسی و بعضاً اروپایی استفاده شده است.
لزگی: رقصهای قفقاز و ماورا آن بشمار میرود كه به شكل گستردهای در آذربایجان متداول است. لزگی، حماسی، باوقار، پرتحرك و ریتمیك است كه توسط مردان بصورت جمعی و با هنرنمایی تك تك ایفاگران با حركات پا، پنجه پا، بصورت سریع با تمثیلی از حالت تاخت و سوار بر اسب و غالباً با خنجری در دست یا دستهای مشت كرده، با حركاتی بدیع و گاه اكروباتیك، چرخش روی زانوها، پرشها اجرا میشود.
قایتاغی: نوع دیگری از رقص است كه در آذربایجان با عناوین اوج دوست، یئددی قارداش ، اوغلانلار رقصی اجرا میگردد. از قایتاغی در آثاری از گلینكا، روبنشتین، برودین، نیازی، قلییف، حاجییف، رستم اوف و برخی دیگر از آهنگسازان استفاده شده است.
كور اوغلو: از رقصهای قدیمی است كه توسط سورنا و دهل اجرا میشود. كوراوغلو، پرصلابت،حماسی، رزمی و پهلوانی است كه در ابتدا با سرعتی آرام شروع شده و تدریجاً تند میشود كه به یادبود قهرمان افسانهای دوران فئودالی یعنی كوراوغلو نامیده میشود.كوراوغلو از قدیم در انواع مختلف و با نامهای گوناگونی مانند: كوراوغلونون قایتارماسی، میصری، كوراوغلونون باغیرتیسی و … همچنین در ورزشهای باستانی و زورخانه توام با حركات موزون رایج بوده است. در زورخانه گاه در میان رقصهای ورزشكاران نمایشی از كشتی و حركتهایی با دست و بدن و مانند زنجیره توتماق و بالاخره به مانند دوست، یاللی را از نوع زوتی- زوتی با حركتهای پهلوانی خاصی اجرا مینمایند.
میصری: (شمشیر عربی منسوب به كوراوغلو) غالباً توسط عاشیقها، باریتمی شبیه به مارش و با انجام حركات مشكل و سنگین و غالباً با شمشیر توسط ایفاگران اجرا میشود.